Меню Закрыть

Аудиовизуальный фонд исчезающих языков

Эвены и их язык

19 22 32 16 34 27 23 25 28 29 30 31 17

Якутия

Тундренные юкагиры

30

Якутия



Усть-Янский улус

 



Аудио запись Протопоповой Татьяны Афанасьевны( Гулунэ) - Мэӈын чӯндукэн

Записано 27 сентября 2012 г. в Усть-Янском районе в п. Депутатский

от Протопоповой Татьяны Афанасьевны, 1949 г.р., уроженки с. Уянди Усть-Янского района.

Записала и перевела Шарина С.И.




Мэӈын чӯндукэн

 

Би амандули – мэмэ бихэм, эньму боллар кукуюн хунадин, Слепцова фамилиян. Эньму боллар хов аю нимкам «Мэӈым чӯндукэн» укчэнгэрэн. Тараӈу эр дукрив.

̄Өтэл-̄өтэл як-да этиӈнэн хары төрлэ амкачан хэрдэлин эйэни окат гуд эмкэрэн хэелэн Чарчакан гэрбэ эвэн гадыкаду дюди тэгыччэ уху. Ноӈан ахигайи гаридьи нимэр оӈхийи Чарчакан алладин т̅эри дюлкан бичэ, нимэр айыӈын отникахыл ахитмыр хутулбухчими эникэн урру гадач көкэчэ. Чарчакан хулинюн хутчул аӈаткар оридюр эмэпчэл. Дьэ тарыптук Чарчакан дюн эрэгэр гадыка ооча.

Чарчакан хутчэнни ач эннэ да бихиклэйи онкыкар ихучэ, эгдекыкэн оридьи дю далилин кунтэкли мэнкэн хэтыккэтникэн эвири оча. Аматмар ок-да буйухтэйи дюду тэгыччин, хути дьэбдьэн дьэплыӈтэн тэригниди хехэчин окынни дөмӈули бадуваткырача.

Өмнэкэн нэлкэ очалан иманда униди нӫчэ нибыргычэ. Куӈаякан, амми бадухунчалан өмуккэкэн хуклэми гэлэкэн хуклэддидьи төллэ эвинэчэ. Төлэхки ньөхчырыкын нёлтынкэ иньынымнин бакылдыча, куӈаякан хайтаняв нюритчэмэн нян элдикмэн эньыӈчин дьэлбуруч бэлыхынчэ, докылдани елтыпки дэгытникэн куӈав иттидьи: «Аххым-по, куӈакан, мину бокли-га»,--гөникэн дэтлэйи хуурэдин куӈа омкытлан туӈкухунчэ, чаахки дэгылчэ. Тарротьякив иччэ куӈа ядин, яддайи илыччин, иньыныхымнин доокулдаани амырдадукун хэтыкыхынчэ. Кунтэкли хэтыкнивэн мудундун нивэкэгыл «Мутнюн да эвили»--гөнигчин идук-тадык таӈчалтычал.

Арай тачин иньынникэн-тиитынникан эвикэчыддыкын өгинук хо эгден гу, хо хойа гу дэтлэ игын хэххыки тикыддимдыхыч курулунчэ. Куӈаякан ӈэлылчэ, нивэкэг долин хилгыриди яхыли нюмдуриди, корити нипкуриди букчэӈчичэ. Тарич горкам букчэӈчириди яхыли турча, як-ка игын ичэ гөми хэкэркиниди эрэли булничэ. Арай иттэкэн буг диилни эгдер дэгимкэрэл адира-да курилдындидюр холла бихи эмӈындялэ кунтэклэ дочал. Ок-да эдыӈи итты адув иччэ куӈа нивэкэг долин дикэйкэтникэн дэгилгидэкки миркычэ.

Арай далилатын далбулдиди иттэкэн, эрэл дэгил аткахал бичэлэхыл, ноӈартын дяпкан хол ханил, хол нодыл ахачкар бичэл. Куӈаякан ахачкарбу эдэйи нёмкан энтукун хираникан, эникэкэн хогныр караӈчича.

Ахачкакаял дэтлэндялбур нукридюр өмынду умивчал, тарич ӈонуму нюритындялбур нибылыкынни хукэлукэмнин хоч аич дилгындюр икэникэн, ӈалдур дявулдуридюр эрэли хэденылчэл.

Тачин хов гору мэвкинчэл, эвикэччэл. Тарич дюгур нӫлтэн тинмунчалан-мак дэтлэндялбур наӈтимнин өгилэ дэгылчэл. Эрэк куӈа ноӈарбутун хоч дабдыӈникан көечымнин эмэпчэ.

Хехэчин амытмыр Чарчакан дөмӈыдук эмыргычэ. Куӈаякан иныӈ иттыӈи адув амынтикийи ач укчэнчэлэ, нян тимина нодыл дэги-ахаткар этэр эмды, майдир гөми хумэччэ. Бэйди мэргынди-кэн тиминарып оннаван хоч уданикан алачча, тимина хинмач омылчидан гөми хуклэхынмэй дюлдэлин хулдулайи чуунидьи хуклэхымылчичэ.

Тиминундун амми хөррикэм кунтэкэндялэ эмдиди дикынчэ. Тачин дикыӈчыддыкын дэгил-ахаткар тинип эмдыӈур хэлэн эмдидюр нян-да хэденылчэл. Куӈаякан энтэкэе далидук көйэттэйи хятакаг дяпкыдукун нөридьи илытникан караӈчича. Ахаткар эчэлэтын авдатты тармакāндула гиркыча. Тарав иттидюр ахаткар ноӈын ӈ̅элылчэл, тар биникэн кучукэн куӈа яв-да кэнелив эннэвэн оры тэдеридюр h̅эденыделчэл.

Эрэк дэгил-ахаткар иныӈтэн хөллэттил очал, куӈаякам таттидюр өхэми-да өмутту эвивкэни очал.

Куӈаякан ятман хумэччин, өмнэкэн амми дөмӈудук эмыргычэлэн эчин гөнчэ:

– Ама, би хинтэки яв-утта укчэндэйи некрым, – амытмыр хоч мянча, хикутич хякыӈчича. — Инэӈтэн, хи дөмӈылэ хөррикэндух хол нодыл дэгил-ахаткар мут дюӈут далилан эмдидюр хэденнэтты. Минэч эхтын ӈэлды, татты, амынтыкийи мут дюгулит эди укчэгрэр гөвэтты, – укчэнэки мудукча куӈаякан. Амми он-ка гөндин гөми дэпки көеччэ.

– Оо, адит аду бичэ, – гөнчэ Чарчакан.

Тарич горкам дёмкуттиди: «Амыӈаву, таралдук ахаткардук өмым хи экӈэх гарыкыт он бимчы?» – гөникэн улгимичэ амытмыр.

–Аике-е, адит-кы ай бимчы, – гөмылчичэ иньыныхымнин эрэк куӈа.

–Тарпач эчин неккэлды, – гөнчэ амытмыр.—Тимина би кунтук далилан дикындиӈэву, хи-кы ахаткарнюн хэденычхэн бидимнин нодаӈутун ахаткам нюритындедукун наӈтихниди ӈаллийи утӈанди, нян мину эрихӈэнди. Таракам би хэпкындиӈэву.

Тиминандун дюкнял укчэмэччэгчимур некчэл, ахаткардук нодыӈкамутун кунивкамнин дялдукун эмэбукэнчэл, дэтлэндялбэн дяйчал.

Бадикар Чарчакан дөмӈэлэ бадухунча. Эрэк ахаткан куӈадук дэтлэйи илэ бихивэн улгимихчими терэну туркучэ, куӈаякан амми нэгидиӈэдун, нян экми дэгылдиӈэдун аткан мутучэлэ. Тедэ хехэчин оча, Чарчакан эмыргычэ. Эрэк ахаткан Чарчакан бихидун яв-да аткан улгимигрэчэлэ. Бадир тэгридюр Чарчакан хуттукийи: «Экынди дэтлэвэн бөдиких», – гөнидьи нян-да буючэ. Тарав-тыкан алачичча дэги-ахаткан Чарчакан горылдикам куӈав бэлгыди тэгыхымкэнчэ, тарич бэбэттигчин няинникан хоч айыч дилгынди икэнылчэ:

– Куӈакан-аа, куӈакан,

Мэӈым чундукэм бөдим-ээ

Маӈакаму тэлыӈне-ее,

Илэ бихивэн мутуле-ее, – гөникэн мэӈым чундукэм куӈа дюлдэлин эйэвкэччэ. Эвикэв ок-да ач иччэлэ куӈа ядин, чундукэм хоч эелчэ, хэбдельчэ, ӈэнэди наӈтихынча, ахаткан дэтлэлбэн илэ дяйдуӈур ичукэнчэ, кунтэкли чундумэттив чундукэм хулуми гадыч хэтыкыхынчэ. Дэги-ахаткан дэтлэндялби гилдыхымнин тэтымылчичэ, тарич өгилэ буглайи – чулбаняндя няндула гадыч дэгылчэ.

Хихэчин Чарчакан дюлайи эмыхчирыкын хутутмур өмуккэкэн кунтукли чундукэм чундумэчукэникэн хэтыккэчиччэ.

– Илэ, экынхи илэ бихни?—гөникэн улгимичэ амытмыр. Таракам хутумур гөнчэ:

– Эки минду мэӈым чуундукэм бөчэлэн, дэтлэвэн илэ дяюттивур ичукэнив, тарпыч ноӈан дялдулайи өгэхки дэгылдин.

Чарчакан хоч наптиклайи, он некми, айдин. «Өгилэ бугулкан мутту яддин» – тыкан гөнчэ мэргынди...



Авторизация
*
*
Генерация пароля